Tuy vậy cho đến những năm 80, các nhà kinh tế “nước ngọt” còn phủ định cả chuyện suy thoái là điều xấu. Thay vào đó, những nhà lãnh đạo mới của phong trào này, đặc biệt là Edward Prescott khi đó đang công tác tại ĐH Minnesota lập luận rằng biến động của giá và thay đổi sức cầu không hề có liên quan tới chu kỳ kinh doanh.

Thay vào đó, chu kỳ kinh doanh phản ánh sự biến động dựa trên tiến bộ công nghệ, nó đươc khuếch đại bởi phản ứng hợp lý từ người lao động, họ tình nguyện làm việc nhiều hơn khi điều kiện thuận lợi và ít hơn khi điều kiện không thuận lợi. Thất nghiệp là quyết định có chủ đích của người lao động muốn dành thời gian nghỉ ngơi.

Nói trắng ra như vậy thì lý thuyết này nghe thật ngớ ngẩn, Đại suy thoái hóa ra lại là một kỳ nghỉ dài ngày à? Thực thà mà nói người viết bài này thấy nó thật sự ngô nghê. Nhưng giả định cơ bản trong “lý thuyết chu kỳ kinh doanh thực” của Prescott lại được diễn giải thành những mô hình toán học khéo léo đến tài tình, được sắp xếp thành những chuỗi dữ liệu thống kê tinh tế và rút cục lý thuyết này lại tiến tới chi phối việc giảng dạy môn kinh tế vĩ mô tại nhiều cơ sở đại học.

Năm 2004, như một minh chứng cho sức ảnh hưởng của lý thuyết đó, Prescott nhận chung giải Nobel với Finn Kydland từ ĐH Carnegie Mellon.

Vì thế họ sẵn sàng từ bỏ giả thuyết thị trường hoàn hảo hoặc sự hợp lý hoàn hảo, hoặc là cả hai, đưa thêm những khuyết tật của thị trường vào để nhìn nhận suy thoái trên quan điểm của Keynes. Theo cách nhìn “nước mặn”, vẫn nên thực thi các chính sách chủ động ngăn ngừa suy thoái.

Nhưng các nhà kinh tế tự coi mình thuộc phái “Keynes mới” này không cưỡng lại được sự hấp dẫn của những cá nhân hiệu quả và thị trường hoàn hảo. Họ cố giữ mình càng gần lý thuyết tân cổ điển chính thống càng tốt. Điều đó có nghĩa là không có chỗ trong các mô hình thông dụng cho những thứ như bong bóng hay hệ thống ngân hàng sụp đổ. Cuộc khủng hoảng kinh tế tài chính vĩ mô như ở Châu Á trong hai năm 1997-1998 và cuộc suy thoái tại Arghentina năm 2002, những sự kiện diễn ra trong thế giới thực ấy không được phản ánh trong dòng tư tưởng chủ đạo của phái Keynes mới.

Kể cả như vậy, người ta vẫn có thể nghĩ rằng sự khác biệt quan điểm giữa hai trường phái kinh tế “nước ngọt” và “nước mặn” sẽ luôn đặt họ ở thế đối đầu về các chính sách kinh tế.

Tuy vậy đáng ngạc nhiên là từ năm 1985 cho đến năm 2007, tranh luận giữa hai phái “nước ngọt” và “nước mặn’ chủ yếu về lý thuyết chứ không phải thực tiễn. Lý do là những người “Keynes mới”, không giống như những người theo Keynes nguyên bản, không nghĩ rằng cần phải sử dụng chính sách tài khóa (thay đổi trong thuế khóa và chi tiêu chính phủ) để chống suy thoái.

Họ tin rằng chính sách tiền tệ do những nhà kỹ trị tại FED cầm trịch là đủ đề điều tiết nền kinh tế. Tại lễ sinh nhật 90 tuổi của Milton Friedman, Ben Bernanke, người dù ít dù nhiều cũng từng là một GS theo phái “Keynes mới” tại ĐH Princeton và khi ấy là một thành viên trong Hội đồng thống đốc FED, phát biểu về cuộc Đại suy thoái: “Ông đã đúng. Chúng tôi đã gây ra nó. Chúng tôi xin lỗi. Nhưng nhờ có ông, nó đã không xảy ra thêm một lần nữa.” Thông điệp rõ ràng là tất cả những gì cần để tránh suy thoái là một Cục dự trữ liên bang khéo léo hơn.

Và kể từ khi chính sách kinh tế vĩ mô được giao vào tay nhạc trưởng Greenspan và không còn các chương trình kích thích kinh tế kiểu Keynes, các nhà kinh tế “nước ngọt” chẳng còn gì để phàn nàn. (Họ không tin chính sách tiền tệ có tác động gì tốt đẹp, nhưng họ tin rằng nó cũng chẳng có gì hại.)

Phải đến cuộc khủng hoảng này cả hai phái mới nhận ra họ khác nhau nhiều đến ra sao và phái “Keynes mới” đã lạc quan tếu đến thế nào.

V. AI MÀ BIẾT ĐƯỢC …

Trong các cuộc tranh luận của giới kinh tế học gần đây, câu mở đầu được ưa chuộng nhất thường là “không ai có thể tiên đoán được …” Đó là những gì người ta nói về một thảm họa hoàn toàn có thể dự đoán, đáng lẽ ra đã được tiên đoán và thực sự đã được một số ít nhà kinh tế - những người bị chỉ trích vì nỗ lực cảnh báo của mình - nhìn thấy trước.

Có thể lấy ví dụ về sự leo thang rồi xuống dốc của giá nhà đất. Một vài nhà kinh tế, trong đó nổi bật là Robert Shiller, đã nhận thấy tình trạng bong bóng của thị trường này và lên tiếng báo động về những hậu quả nghiêm trọng nếu xảy ra đổ vỡ. Tuy nhiên, những nhà hoạch định chính sách không tiếp thu được sự thật đó. Năm 2004, Alan Greenspan đã gạt bỏ những lời bình luận về bong bóng nhà đất, ông tuyên bố: “Không thể có tình trạng giá cả bị bóp méo nghiêm trọng trên phạm vi toàn quốc”. Đến năm 2005, Ben Bernanke phát biểu: “Giá nhà tăng chủ yếu do nền tảng kinh tế vững chắc”.

Tại sao họ không thấy được bong bóng này? Khách quan mà nói, lãi suất được giữ ở mức thấp một cách bất bình thường chính là một trong những nguyên nhân làm cho giá nhà tăng. Có lẽ ngài Greenspan và ngài Bernanke muốn biểu dương thành công của Fed trong việc cứu nền kinh tế thoát khỏi suy thoái năm 2001, nhưng nó cũng đồng nghĩa với việc thừa nhận những thành công đó phần lớn là nhờ họ đã tạo ra một quả bong bóng khổng lồ mà vụ nổ của nó có thể dập tắt niềm hân hoan mừng thắng lợi.

Tuy vậy, công chúng vẫn tin tưởng rằng chẳng có bong bóng nào cả. Thật đáng ngạc nhiên là nếu đọc lại những lời cam đoan của Greenspan sẽ thấy chúng chẳng hề dựa trên một bằng chứng thực tế nào mà chỉ xuất phát từ một giả định đơn giản - không thể có bong bóng nhà đất. Những nhà lý thuyết tài chính còn tin tưởng mạnh mẽ hơn vào quan điểm này.

Trong một cuộc phỏng vấn vào năm 2007, Eugene Fama, cha đẻ của lý thuyết thị trường hiệu quả, đã tuyên bố: “Đối với tôi, từ “bong bóng” chẳng có ý nghĩa gì cả”, và ông giải thích lý do tại sao chúng ta có thể tin tưởng thị trường nhà đất: “Thị trường nhà đất tuy thanh khoản thấp, nhưng bù lại mọi người rất thận trọng khi quyết định mua nhà. Đó thường là khoản đầu tư lớn nhất mà họ thực hiện, vì thế họ sẽ xem xét kỹ càng và so sánh giá cả. Chuyện mặc cả cũng rất chặt chẽ.”

Đúng như vậy, những người mua nhà thường so sánh rất cẩn thận giá ngôi nhà mà họ có thể sẽ sở hữu với những căn nhà khác. Nhưng điều này không có nghĩa rằng giá cả chung trên toàn bộ thị trường nhà đất là hợp lý. Chúng ta lại bắt gặp kinh tế học kiểu “nước sốt cà chua”: bởi vì một chai nước sốt cà chua 2 quart (đơn vị đo chất lỏng của Anh – ND) đắt gấp đôi chai 1 quart nên các nhà nghiên cứu lý thuyết tài chính cho rằng giá của nước sốt là hợp lý.

Tóm lại, niềm tin vào tính hiệu quả của các thị trường tài chính đã che mắt rất nhiều nếu không muốn nói là gần như tất cả các nhà kinh tế học, khiến họ không nhận ra tình trạng báo động về một trong những bong bóng tài chính lớn nhất trong lịch sử. Và lý thuyết thị trường hiệu quả phải chịu trách nhiệm vì đã thổi phống quả bong bóng đó lên.